Przejdź do treści

Kopernik już u Mendelejewa

Na dru­ko­wa­nych od li­sto­pada ta­bli­cach przed­sta­wia­ją­cych układ okre­sowy pier­wiast­ków po­ja­wią się trzy nowe na­zwy. Pier­wia­stek o licz­bie ato­mo­wej 110 — darm­stad­tium (Ds), 111-roe­ntge­nium (Rg) oraz 112 — co­per­ni­cium (Cn), które otrzy­mało tę na­zwę na cześć Mi­ko­łaja Ko­per­nika. Kto i dla­czego uho­no­ro­wał w ten spo­sób pol­skiego astro­noma do­wie­cie się poniżej.

Zna­nych jest 118 pier­wiast­ków, 6 jest jesz­cze bez na­zwy, ale w ko­lejce na le­ga­li­za­cje i ofi­cjalną na­zwę na ta­blicy Men­de­le­jewa już cze­kają pier­wiastki o licz­bie ato­mo­wej 114 i 116. Za­twier­dza­nie to, nie­stety, bar­dzo długa pro­ce­dura – pod­kre­ślają spe­cja­li­ści. W przy­padku co­per­ni­cium od mo­mentu od­kry­cia do for­mal­nego klep­nię­cia na­zwy mi­nęło 15 lat. Za twórcę układu okre­so­wego uważa się po­wszech­nie — i chyba słusz­nie — Ro­sja­nina Dmi­trija Mendelejewa.

Po kilku la­tach „za­bawy” w po­rząd­ko­wa­nie pier­wiast­ków w opar­ciu o ich masy ato­mowe, w 1869 roku od­wa­żył się opu­bli­ko­wać pierw­szy układ okre­sowy, w któ­rym ze­brał po­nad 90 pier­wiast­ków. Prze­ło­mo­wym po­my­słem Men­de­le­jewa było po­zo­sta­wie­nie pu­stych miejsc tam, gdzie wy­stę­po­wały duże róż­nice mię­dzy ma­sami ato­mo­wymi zna­nych ów­cze­śnie pier­wiast­ków i jed­no­cze­śnie za­kłó­cona była re­gu­lar­ność ich wła­sno­ści che­micz­nych. Men­de­le­jew prze­wi­dział ist­nie­nie 8 pier­wiast­ków, z któ­rych trzy od­kryto jesz­cze za jego ży­cia (ger­man, gal i skand) i miały one taką masę ato­mową i wła­sno­ści jak wy­ni­kało to z jego układu okresowego.

Za Men­de­le­je­wem po­szli inni — ale suk­ce­sem było nie tylko prze­wi­dy­wa­nie ist­nie­nia no­wych pier­wiast­ków, ale ich otrzy­ma­nie. Nie­które z nich są bar­dzo nie­trwałe – uczeni mu­szą się sporo na­gim­na­sty­ko­wać w la­bo­ra­to­rium, aby mo­gły za­ist­nieć na ułamki se­kund. Tak też było z co­per­ni­cium (Cn). Pier­wia­stek ten nie wy­stę­puje na­tu­ral­nie w przy­ro­dzie, a czas jego „za­ist­nie­nia” to około jedna se­kunda. Po raz pierw­szy zo­stał uzy­skany w la­bo­ra­to­rium GSI (In­sty­tut Ba­dań Cięż­kich Jo­nów) w Darm­stadt w Niem­czech, po­przez bom­bar­do­wa­nie jo­nami cynku oło­wia­nej tar­czy. Do­ko­nał tego mię­dzy­na­ro­dowy ze­spół na­ukow­ców z Nie­miec, Fin­lan­dii, Ro­sji i Sło­wa­cji pod kie­row­nic­twem pro­fe­sora fi­zyki Si­gurda Hof­f­mana 9 lu­tego 1996 roku.

W 2002 roku ze­spół Hof­f­mana po­in­for­mo­wał o po­now­nym otrzy­ma­niu tego pier­wiastka. Póź­niej pier­wia­stek udało się wy­two­rzyć gru­pie ba­da­czy ja­poń­skich, a także in­nym ze­spo­łom fi­zy­ków. 10 czerwca 2009 roku Mię­dzy­na­ro­dowa Unia Che­mii Czy­stej i Sto­so­wa­nej (IUPAC) ofi­cjal­nie uznała od­kry­cie nie­miec­kich na­ukow­ców. Te­raz można było wy­my­ślić na­zwę dla no­wego pier­wiastka. Pierw­szeń­stwo ma oczy­wi­ście ze­spół na­ukow­ców, któ­rzy go od­kryli. Wbrew po­zo­rom nie jest to ła­twe za­da­nie. Istotne jest m.in. utwo­rze­nie od­po­wied­niego skrótu — cho­dzi o to, aby nie był my­lący z in­nymi uży­wa­nymi w che­mii i fi­zyce skró­tami. Nad wszyst­kim czuwa i wy­maga sto­so­wa­nia od­po­wied­nich za­sad w wy­bo­rze na­zwy IUPAC.

We­dług za­sad IUPAC nie można np. nadać na­zwy po­cho­dzą­cej od na­zwi­ska na­ukowca ży­ją­cego. Tym­cza­sowo pier­wia­stek o licz­bie ato­mo­wej 112 na­zy­wano „unun­bium” (Uub), zgod­nie z no­men­kla­turą IUPAC, nie­ofi­cjal­nie także „eka-rtęć” (eka-Hg), po­nie­waż w ukła­dzie okre­so­wym znaj­duje się bez­po­śred­nio pod rtę­cią. Ze­spół Si­gurda Hof­f­mana za­pro­po­no­wał na­zwę co­per­ni­cium, po­cząt­kowo ze skró­tem Cp. IUPAC za­bro­nił jed­nak ko­rzy­sta­nia ze skrótu Cp, więc zmie­niono go na Cn.

Na­zwa co­per­ni­cius zo­stała wy­brana na cześć Mi­ko­łaja Ko­per­nika, czło­wieka który „zmie­nił na­sze spoj­rze­nie na świat, który uto­ro­wał drogę do na­szego punktu wi­dze­nia współ­cze­snego świata po­przez od­kry­cie, że Zie­mia okrąża Słońce”, na­ukowca, który nie otrzy­mał żad­nych wy­róż­nień, gdy żył — uza­sad­nił pro­fe­sor Hoffman.

Hof­f­man pod­kre­ślił zwią­zek mię­dzy od­kry­ciem Ko­per­nika a che­mią ją­drową — pla­nety krą­żące wo­kół Słońca po­rów­nał do struk­tury atomu, w któ­rym elek­trony krążą wo­kół ją­dra ato­mo­wego. Ofi­cjal­nie na­zwę co­per­ni­cium nadano 19 lu­tego 2010 roku, w rocz­nicę uro­dzin Mi­ko­łaja Ko­per­nika. Na­zwa zo­stała rów­nież za­twier­dzona przez Zgro­ma­dze­nie Ogólne Mię­dzy­na­ro­do­wej Unii Fi­zyki Czy­stej i Sto­so­wa­nej (IUPAP) 4 li­sto­pada 2011 w Lon­dy­nie. Co­per­ni­cius, któ­rego pew­nie spo­lsz­czymy na ko­per­nika, zo­stał cał­ko­wi­cie za­le­ga­li­zo­wany przez świat nauki.

Powiązane materiały: